Vrede op aarde vandaag - 60 jaar encycliek ‘Pacem in Terris’

Op 11 april 2023 is het 60 jaar geleden dat paus Johannes XXIII zijn vredesencycliek ‘Pacem in Terris’ als zijn testament aan de wereld schonk. De zwaar zieke paus koos hiervoor het feest van Witte Donderdag. Door de voetwassing en met de instelling van de eucharistie liet Jezus op de avond vóór zijn dood ons zijn testament na.
Waarheid, rechtvaardigheid, liefde en vrijheid zijn in ‘Pacem in Terris’ de vier onmisbare pijlers om vrede tot stand te brengen. Pax Christi Vlaanderen stelt de vraag hoe we deze vier pijlers vandaag moeten verstaan in onze zoektocht naar een nieuwe vrede.

Vier pijlers

Waarheid, geduid als waarachtigheid, is de eerste vereiste om tot vrede te komen. In de Bijbel zijn trouw en waarachtigheid, doorheen de geschiedenis, de eerste kenmerken van Gods handelen. Met het oog op een nieuwe toekomst voor India noemde Mahatma Gandhi zijn geweldloze inzet ‘satyagraha’, of de kracht van de waarheid. Waar leugen en ‘fake news’ overheersen is vrede zo goed als onmogelijk.

Rechtvaardigheid is de tweede pijler om aan vrede te werken. De Bijbelse profeten benadrukken dat we God niet kunnen dienen zonder rechtvaardig te zijn. “Leert goed te doen, zoekt het recht, weerstaat een verdrukker; doet recht aan de wees, verdedigt de weduwe!” (Jesaja 1, 17) Jezus van Nazareth verwacht van wie hem volgt een meer dan gewone gerechtigheid. Het onrecht waarin miljoenen mensen leven schreit ten hemel. Zonder rechtvaardigheid kan vrede niet echt bestaan.

Liefde, de derde pijler, is gebaseerd op mededogen en barmhartigheid. Een vredevolle samenleving ontstaat door ontmoeting in een geest van dialoog, door vergeving, verzoening en attentvolle zorg voor elkaar. Voor een harmonieus samenleven is dat belangrijker dan goede wetten.

Ook doordachte vrijheid in spreken en handelen is onmisbaar. De kern van ons mens-zijn, onze levensovertuiging en ons geweten situeert zich in een innerlijke geestelijke ruimte, waardoor we vrij kunnen kiezen voor wat het leven opbouwt en waardoor we weerstand kunnen bieden aan wat het leven en de menselijke waardigheid vernietigt. Zonder die vrijheid leven we geknecht, als slaven. 

Een noodzakelijke opdracht, zeker in oorlogstijd. 

Alle gelovigen en alle mensen van goede wil worden 60 jaar na ‘Pacem in Terris’ opnieuw uitgedaagd om vanuit de vier genoemde pijlers aan een rechtvaardige vrede te werken. De gebundelde, geweldloze kracht van velen is ons antwoord op geweld, vergelding en wraak. Wettige zelfverdediging maakt ook deel uit van de sociale leer van de Kerk en van het internationaal recht. Een rechtvaardige oorlog is evenwel een contradictie. Eenmaal wapengeweld is losgebarsten stopt de spiraal van geweld niet meer. 

In geval van oorlog moet één partij met inzet van steeds dodelijker wapens de andere partij proberen te overwinnen. Alleen door discrete bemiddeling van onpartijdige derden kan deze impasse worden doorbroken. Door volgehouden dialoog komt er dan ruimte vrij voor de strijdende partijen voor een waarachtig vredesoverleg zonder vrees voor manipulatie en zonder leugen.

Zijn er mensen en instanties die dit kunnen bewerken? Kan de huidige secretaris-generaal van de Verenigde Naties dit bewerkstelligen, of een ongebonden politieke leider, of voorgangers in Kerken en godsdiensten, of deskundigen van vredesinstituten en internationale overlegorganen, of misschien bezielers van vredesbewegingen en sociale netwerken?  

De encycliek ‘Pacem in Terris’ van 60 jaar geleden roept ons meer dan ooit op om rechtsomkeer te maken, weg van de afgrond. Paus Franciscus vraagt ons te kiezen voor een broederlijk en zusterlijk samenleven zonder geweld en zonder wraak. 

“Oorlog is altijd een mislukking van de politiek en de mensheid, een schandelijke capitulatie, een hartverscheurende nederlaag ten opzichte van de machten van het kwaad. Laten we het niet bij theoretische discussies houden, maar de wonden van de slachtoffers aanraken en ons inleven in het leed van de getroffenen.”

Paus Franciscus, encycliek ‘Fratelli tutti’, nr. 261

Dit is een hartenkreet om met veel moed en durf te zoeken naar een uitweg uit de wrede oorlog in Oekraïne, maar evenzeer om te werken aan oplossingen voor de langdurige oorlogen in het Midden-Oosten, Oost-Congo, Myanmar en andere plaatsen. De volledige realisatie van het internationaal verdrag tot uitbanning van alle kernwapens blijft intussen een topprioriteit met het oog op de toekomst van de aarde, ons gemeenschappelijk huis. 

Artikel over 'Pacem in Terris & kernontwapening'

‘Vrede op aarde’ is de opdracht waarvoor Pax Christi Vlaanderen in haar jubileumjaar 2023 onverminderd kiest, samen met alle mensen van goede wil: Nu meer dan ooit!

Ons ‘Manifest voor vrede. Kompas voor internationale veiligheid' kan daarbij een onderbouwde hulp en bron van inspiratie zijn. 

“Laat thans de traagheid voorbij zijn!  Zij ontmoeten elkander, genade en waarheid, gerechtigheid en vrede – zij kussen elkaar.”

 Psalm 85, vers 9b; 11

Rik Beernaert, namens de werkgroep vredesspiritualiteit van Pax Christi Vlaanderen
Witte Donderdag, 6 april 2023